“Kalandaris kulandaris
Erkek uşak dişi buzak
Ver Allah ver
Dolsun bucak” (Sürmene Macuka)
Bir Trabzon manisinde geçen “Bekarlar neler çeker, Kalandar sovuğunda!” sözlerinden kışın en soğuk günlerine denk gelen Kalandar ayını (Ocak) köylülerin pek dışarı çıkmadan evlerinde aileleriyle birlikte geçirdiğini anlayabiliriz. Kalandar kelimesi Trabzon’da Yılbaşı gününe (13 Ocak/24 Aralık) ve bugünün gecesinde yapılan eğlenceler ve mahalli takvimde yılın ilk ayına verilen isimdir. Anadolu’da ve Trabzon dışındaki Karadeniz illerinin mahalli takvimlerinde, Ocak ayı için yaygın olarak zemheri terimi kullanılır, aynı gece benzer eğlenceler yapılmakla birlikte Kalandar gecesi gezmelerinde oynanılan seyirlik köy tiyatroları için (Karakoncoloz ya da momoyer oyunları) Rumca yerine farklı bir terminoloji kullanılırdı. Kalandar geceleri, köyün genç ve çocukları, kemençe (bazı köylerde tulum ya da şimşir kaval) eşliğinde horonlar oynayarak toplanır, köydeki tüm evleri tek tek gezerler koliva [1], fındık, meyva, ceviz vs. toplarlardı. Evlerin önüne gelen çocuklar yine köyden köye de-ğişen ama ana teması benzer bir Kalandar tekerlemesi söyler karakoncoloz oyunu adı verilen bir seyirlik oyun oynardı. Bu sırada tek tanrılı dinler öncesinden kalıntısı olan pek çok ritüel gerçekleştirilir özellikle bereket kültü ile ilgili çeşitli tekerlemeler söylenirdi.
“Kalandar gecesi devlet bacası
Tasımı dolduran cennet hocası
Doldurtmayan cehennem hocası
Üstte erkeği altta dişi” (Çaykara, Şur)
Karakoncolos, ayı postuna bürünmüş, beli çındıraklı ve eli değnekli olarak tasvir edilir.
Kalandar gecesi gezmelerinin en öenmli özelliği çocuklardan birisinin karakoncolos kılığına girmesi idi. Yüzü kazanın altından alınan maniya[3] ile siyaha boyanan, üzerine postlar giyerek ayıya benzetilen, beline koyun ya da inek çanları [4] takan, elinde değnek taşıyan bir genç bu kılığa sokulmakta bir kemençeci ve çocukların söylediği tekerlemeler eşliğinde kapı kapı dolaşarak evlerden yiyecek toplamkataydı. Bazı köylerde oyuncu kadrosuna kadın kılığına sokulmuş bir erkek (gelin), şeytan (ateşçi), doktor, damat [5](kizir), ağa, ihtiyar[6], deve (birkaç oyuncu tarafından oluşturulurdu) eklenirdi.
Çarşıbaşı ilçesinde ise bir değneğin ucuna bağlanan bir torba [7] ev kapısından içeri uzatılarak:
“Gece geldim kapınız
Selam verdim Yapınıza
Selamımı almazsanız
Daha gelmem yapınıza (Çarşıbaşı)
Ya da (oyunda karakoncolos yerine deve kullanılıyorsa istekler biraz abartılırdı)
Galandariya Farfariya
Gèt kilara Gel gapiya
Vèr deviye
Pestilden, tuţdan
Almadan, armutţan
Şekerden, çaydan
Külekteki yağdan
Bulğurdan, yarmadan
ğavurmadan, ğıymadan
Dahasını saymadan
Vèr babam (ağam, Bacım, Nenem) Ver! (Gümüşhane)
tekerlemesini söylenir, ev sahibinin torbayı doldurması beklenirdi.Kalandar eğlenceleri adı aynı olmamakla birlikte Ordu, Giresun, Rize ve Gümüşhane’de de aşağı yukarı aynı şekilde gerçekleşmekteydi. Çoğunlukla toplanan yiyecekler pişirilip yenilirdi [8]. Büyük köylerde her mahalle kendi kalandar grubunu oluşturur, torbasını yiyeceklerle dolduruken bir yandan da komşu mahallelerin kumpanyalarının torbasını kapıp kaçma mücadelesi verilirdi. Bölgedeki Hristiyan Rumlar ise kalandarı eğlenceden öte (noel dolayısıyla) dini bir atmosfere büründürmüşlerse de tekerleme ve türkülerin sözleri Anadolu’da, Yunanistan’da hatta aşağıda derlenmiş örnekte olduğu gibi Kırım’da da aşağı yukarı aynıydı.
Kalimera ais Vasil (Merhaba, Aziz Vasil)
Na fers iyia, ivlouiyia (Bize sağlık ve inayet)
Biritet, prama, lougar (tahıl, sığır, eşya)
Kapitia, fimoria, kalo kardia (para, altın, iyi kalp getir) [9]
Kalandarın ilk günü
Kalandar ayının ik günü eve ilk giren kişinin taşıdığı özelliklerine göre yılın iyi veya kötü geçeceğine işaret edileceğine ciddi ciddi inanılmaktaydı. Eve kötü huyu, şanssızlığı ile tanınan ya da kör, topal, fakir, kısır kişilerin girmesinin o yıl felaket getireceğine inanılmaktaydı. Bu yüzden bu önemli iş kadere bırakılmaz iyi huylu temiz giysili çocukların eve ilk giren olması sipariş bile edilirdi. Hemşin gibi yörelerde yılın berketini garantiye almak için ahırdaki öküz eve getirilerek sağ ayağıyla eve girmesi sağlanırdı.
Kalandarın gün sayması ya da minoloya
Sadece kanandar sabahı değil kalandarı takip eden 12 takip edilerek ve her gün bir ay ile ilişkilendirilerek o yılın nasıl geçeceği konusunda kehanette bulunulurdu. Sözgelimi 6 gün yağmur yağmışsa Kiraz ayı (Haziran) yağmurlu geçecekti. Bazı yörelerde yeni yıl Mart ayından başlatıldığından Mart Dokuzu [10] adı verilen bu son derece bilimsel (!) geleneğin bir de adı vardı: Minoloya [11] yani Rumca “Ay bilimi”.
Kalandar: Terminoloji ve etimoloji
Latince “calandae” ayın birinci günü anlamında olup aynı zamanda hesap tutulan defter anlamına gelen “calenderium” batı dillerine takvim kelimesinin karşılığı olarak İngilizce’ye calendar, İtalyanca calendario, İspanyolca calendario, Fransızca calendrier olarak girmiştir. Ortodoks Hristiyan Rumlar 24 Aralığı 25’ine bağlayan gece “kalanda/kalanta” adı verilen noel şarkıları söyleyerek Hz. İsa’nın doğumunu kutlarlar. Batı Ermenicesi’nde gağant ise yılbaşına verilen isimdir (Doğu Ermenicesinde surp dz'nunt). Ermeni çocuklar, 5 Ocak gecesi "Melkon, Kaspar yev Bağdasar, avedis" şarkısını söyleyerek evleri dolaşır ve İsa'nın doğumunu kutlarlar. Çocuklara küçük hediyeler ve bahşiş verilir. Yunanca kalanta olan kelime bölgemiz Rumları tarafından kalantaris (καλαντάρης) olarak kullanılmış Türkçeye kalandar ya da kalandaris, Megrelce’ye Megrelce kalanda olarak geçmiştir. Ermeni kültüründen etkilenen Tunceli (Dersim) bölgesinde gelenek yerel motiflerle birleşerek ‘Sera Sala Höyüye, kağandi, kağant’ adıyla bilinip benzer şekilde kutlanmaktadır.
Kalandar çöreği
Kalandar günü köy gençlerinin evlerden topladığı malzeme ile pişirdikleri ve delikanlıların/genç kızların, bu çöreği yedikleri gece, evlenecekleri erkekleri rüyalarında göreceklerine inandıkları aşırı tuzlu çöreğin adıdır.
Kalandaris Kulandaris
“galandaris gulandaris
erkek uşak dişi buzak
bir feli kabak”
Bir zamanlar yörenin çocukları bu günü iple çekerdi. ev ev dolaşır, akşamdan hazırladıkları bez torbaları çaldıkları kapıdan içeriye uzatırlardı, ağızlarında kulağı okşayan bir tekerleme :
“galandaris gulandaris
erkek uşak dişi buzak
bir feli kabak”
Evin sahibi de zaten Kalandar hazırlığını yapmış, kapıdan uzanacak bez torbaları beklerdi. Bir gün öncesinden koliva kazanları kaynatılmış, tekerlemenin içinde geçen “bir feli kabak” pişirilmiş olurdu. Avuç avuç fındık , ceviz ve meyveler dodurulurdu torbalara. Çocuklar tüm kapıları “galandaris gulandaris” yaptıktan sonra mutlu bir şekilde topladıklarını yemeye giderlerdi.
Yine, Kalandar sabahı genç kızlar erkenden suya gidip başlarını yıkardı, saçlarımız uzun olsun diye...
Bekarların dilinde de bir kalandar türküsü:
“Kırlangıç yuva yapar karaağaç kovuğuna
Bekarlar neler çeker Kalandar soğuğunda”
Artık, Kalandar ayında “galandaris gulandaris” yankılanmıyor kapılarda. Koliva kazanları kaynamıyor, kabak felileri pişmiyor Kalandar çocuklarına özel. Genç kızlar da saçımız uzun olsun diye erkenden sulara koşmuyorlar.
Ama Kalandar ayı hala soğuk...
1. Rumca “Haşlanmış mısır”. Aynı zamanda bir çeşit helvanında adıdır.
2. Karakoncolos (dağ adamı, yaban adamı, koncoloz) :
3. Rumca “is”
4. Kelek ya da hohor denilir
5. Sürmene’de “efe” Rumca “ergenlik çağına gelmiş delikanlı”
6. Kocaman’da denilirdi
7. Bazı yörelerde çanta da kullanırdı. Sopanın üzerine ziller takılması da adettendi.
8. Bazı yöreler de ise Örneğin Ordu Mesudiye’de toplanan erzak satılır ve paralar eğlenceye iştirak edenler arasında paylanırdı.
9. E. V. Khadzhynov. Yalta, Kırım
10. Eve gelen kişinin uğur getireceği geleneği Mart kırma adıyla bilinir. O yıl mahsülün iyi olması, sığırların gebe kalması, ev halkının sağlık ve refahı, eve ilk giren kişinin uğuruyla doğrudan ilgilidir.
11. İfedos da minoloya kalo uçerthe “Bu yıl minoloya iyi gelmedi” (Dernekpazarı)
12. Karakoncilo “karakoncolos” kelimesinin çoğuludur ve genellikle oyunlarda momoyeroslar ya da karakoncilo (Karakoncolozlar) olarak adlandırılır. Anadolu’da benzer oyunlar Ayı oyunu (Yozgat), Saya Gezme, Arap oyunu, Deve oyunu vs. olarak adlandırılır.
Kaynak
Özhan Öztürk 28 Aralık 2007
Tekne Dergisi 2. Sayı
Kalandarla ilgili videolar
http://www.youtube.com/watch?v=zcMfD...eature=related
http://www.youtube.com/watch?v=Nj_Un...eature=related